Önceki yazımızda, hakikati, “ahirete uygun (şeriat üzere) yaşanması gereken bu dünya hayatının minvali” olarak tanımladıktan sonra, dolayısıyla hakikatin zeminin bu dünya olduğunu söylemiş, şimdi hakikatin keşfi olarak tasavvufun, dünyevî planda yaşayana ne kazadırdığının sorulması gerektiğini belirtmiştik.
Bu sorunun karşımıza çıkardığı ikinci terim: Ahlâktır.
Hakikat, en azından İmam Gazalî’nin adlandırmasıyla ilmü’l-mükâşefe’de, keşfin hakikatliliği ve vera’ (şüpheli şeylerden sakınma) hâlinin doğru tahakkuku bakımından tasavvufun doğuşunda yerleşik bir terim iken, ahlâk, bir zühd hareketi olarak başlayan tasavvufun kendi sürecinde (iç işleyişinde) sonradan yüklendiği bir terimdir.
Hacı Bayram Başer, Şeriat ve Hakikat – Tasavvufun Teşekkül Süreci adlı çalışmasında bu hususu şöyle özetlemektedir:
“İlk zahidler olarak bilinen kimselerin Kitabü’z-zühd’lerin de önemli bir yönünü oluşturan eleştirilerinin büyük ölçüde ahlaki yozlaşmaya yönelik tenkitler olduğu gözardı edilemez. Fakat bu durum yine de tasavvufun bir ahlâk hareketi olarak doğduğunu göstermeye yetmez. Aksi bir yaklaşım, İslam toplumunda bir tür ahlâk yoksunluğu sorununu gündeme getirirdi. Bu bakımdan sûfîlerin hem eleştirel söylemlerinde hem de pratik uygulamalarında öne çıkan taraf, ahlâkın varlığı ya da zorunluluğu değil, onun nasıl tahsil edileceğiydi. Bu nedenle tasavvufa, gelişim saiklerine göre bir çerçeve çizmek istediğimizde, en doğrusu, onun bir ahlak eğitimi ya da ahlaklanma olarak tanımlanması olur.”
Bunlara göre hakikatin ve doğuşunda değilse de süreci içerisinde tasavvufa dahil olan ahlâkın, tasavvufu belirleyen iki temel terim haline geldiği; bunun bugün de halen yürülükte olduğu bir gerçektir.