Hükmî bir şahsiyet olan devletin işleyişi, kendi hakikatine tabidir ki, bu hakikat gerçek bir şahsiyetin hâl ve gidişatıyla aynılık değil ama büyükler benzerlikler taşır.
Geçmişteki devletlerin ve onları yöneten ümmetlerin varlık ve yokluk ilişkilerinden hareketle, devletlerin de insanlar gibi doğduklarını, yaşadıklarını ve öldüklerini söylediğimiz gibi, bu düzeylerin düz bir hatta seyretmediğini, çıkışlara ve inişlere, huzura ve endişeye, sükûna ve kargaşaya, ittihada ve ifsada... göre seyrettiğini de, onlardan edindiğimiz tecrübeler eşliğinde söylüyoruz.
Yine bu kanaat ve tecrübeler sayesinde tabi olduğumuz devletteki işleyişe mahsus özel okumalar, değerlendirmeler yaparak, onun ömrünü uzatmaya, huzurunu ve istikrarını temin etmeye çalışıyoruz.
Devletlerin de insanlar gibi ölümlü olduğunu bilmemize...