Mecelle'nin 118. maddesi vefâen bey'i hem tarif ediyor, hem de
hukuki mahiyetini ortaya koyuyor: “Bey'u'l-vefâ, bir kimesne bir
malı, âhare, semeni reddedikte (bedeli iâde edince) geri vermek
üzere şu kadar kuruşa satmaktır ki; müşteri, mebî ile intifâ
eylemesine (alanın maldan faydalanabilmesine) nazaran bey'i-caiz
hükmünde, tarafeyn (taraflar) bunu feshe muktedir oldukları
cihetle bey'i-fâsid hükmünde ve müşteri mebî'i, âhere satamadığı
cihetle rehin hükmündedir.”
Maddenin açık ifadesinden de anlaşılacağı üzere geri alma şartlı
satım, üç nevi akdin hükümlerini kendinde toplayan müstakil bir
akittir; hükümleri sahih satım, fâsid satım ve rehinden
alınmıştır.
A'nın aslında satmak, mülkiyetinden çıkarmak istemediği bir evi ve
iki milyon liraya da ihtiyacı vardır. B'ye gelerek “bedelini sana
iade ettiğim zaman evimi bana satman veya iade etmen şartıyla şu
evi sana iki milyon liraya sattım” deyip B'de bunu kabul ederse;
yahut önce aynı şartlarda B teklifte (icabda) bulunur, A bunu kabul
ederse geri alma şartlı satım (vefâen beyi') gerçekleşmiş
olur.
Menkul malların da bu nevi satıma mevzû olup olmayacağı
tartışılmış, birçok şeyhülislâm olamayacağı istikametinde fetva
vermiştir. Bununla beraber Mecelle şârihi Ali Haydar Efendi gibi
bazı fıkıh bilginleri, Mecelle'nin tarifte kullandığı “...bir
malı...” ifadesinin kayıtsız olduğunu ve bu satımın rehin hükmünde
olduğunu, rehnin ise menkul mallarda da cereyan ettiğini göz önüne
alarak “vefâen beyi', menkul mallar üzerinde de yapılabilir”
kanâatine varmışlardır.
Kiralama şartı ile satım (sat-kirala, istiğlâlen beyi')
Kredi temini için hanefî fukahâsının bulduğu ikinci usûl (daha
doğrusu birinci usûlün bir çeşidi) de istiğlâlen veya
bi'l-istiglâl denilen kiralama şartıyle satımdır. Mecelle'de bu
akdin yalnızca bir maddelik tarifi vardır: “Beyi' bi'l-istiğlâl,
bâyi bir malı istîcâr etmek (kiraya tutmak) üzere vefâen beyi'
etmektir.” (mad. 119).