Bir adalet ve özgürlük şehidi: Şamlı Gaylân

İslam dünyasında dinî değerler ilk defa (Hz. Peygamber’den vefatından yaklaşık 30 yıl sonra kurulan) Emevî devleti zamanında veya biraz öncesinde muhaliflere karşı siyasal amaçlı yorumlanmaya ve kullanılmaya başlandı. Bu ideolojik tutuma karşı direnenler de vardı; Tâbiîn döneminin saygın âlimi Hasan-ı Basrî (ö. m. 728), daha radikal bir üslûpla Ma‘bed el-Cühenî (ö. 702 [?]), Gaylân ed-Dimaşkî (Şamlı Gaylân, ö. 738 civarı) gibi âlimler bunlardandı. Ma‘bed ve Gaylân liderliğindeki muhalif hareketi oluşturanlar, Hasan-ı Basrî’den farklı olarak, aynı zamanda –günümüzün tabiriyle- aktivist insanlardı.

Birer ilim, fikir ve eylem adamı olan bu iki isim ve taraftarları, Emevîler’in hilâfet anlayışını reddettiler, uygulanan maliye politikasını eleştirdiler. Onlar, Ehl-i hadis’in yaygın bir inanç haline getirmeye çalıştıkları, siyasal istismara sebep olan fatalist (kaderci/cebirci) fikirlere karşı çıkıp Allah’ın adaletini ve insanın özgürlüğünü savunuyorlardı.

Bu muhalif tavırları hem siyasal yönetimin hem de Ehl-i hadis’in düşmanlığını kazanmalarına yol açtı. Sonuçta halkı yönetime karşı kışkırttıkları gerekçesiyle Mab‘ed kardeşi...