Mezhepler ve Fırkalar Tarihi

Mezhep Nedir?

Burada önce “mezheb” kelimesinin anlam ve tanımına işaret etmek istiyoruz. Mezhep, Arapçada gitmek anlamına gelen “zehebe” fiilinden türemiştir; kelime olarak “gidilen yol” demektir. İslâm’ın “itikâdî ve amelî sahadaki düşünce ekolleri” diyebileceğimiz mezhepler, dinin anlaşılma biçimleri ile ilgili tezâhürlerdir. Siyâsî, ictimâî, iktisadî, coğrafî, tarihî ve benzeri sebepler, dinin anlaşılması planında, belirli fikirlerin ya da şahısların etrafında odaklaşmalara yol açmıştır.

Arapça bir sözcük olan mezhep, yol, çığır ve görüş anlamlarına gelmektedir. Bilginlerin kendi anlayış, görüş, yorum ve ictihadlarına uygun olarak benimsedikleri yola, mezhep denilmektedir. Bu, genellikle dini ve felsefi alanlarda kullanılan bir terimdir. Günümüzde, mezhep sözcüğüne karşılık olarak, “ekol” kelimesi de kullanılmaktadır.

Dini ıstılahta ise içtihat (rey; görüş; hüküm) derecesine ulaşmış olan âlimin dini meseleleri bir bütün sistem halinde ortaya koyması, bir anlamda teknik yorumlar bütünü oluşturmasıdır.

Mezheplerin Doğuş Nedenleri

Bu dönemin mezheplerin oluşumunda bu kadar verimli olmasının nedenleri neler olabilir? Bir yerde mezhepler ve ayrılıklar çıkıyorsa burası hakkında birçok şeyler söylenebilir. Öncelikle entelektüel birikimin yoğun olduğu, diğeri de siyasi hayatın çalkantılı olduğu, sosyal hayatın oturmadığı ve o dinde anlaşılmayan veya üstü kapalı noktaların daha sonra insan zihnini karıştırdığı gibi yorumlara ulaşabiliriz.

Peki, bu mezheplerin çok olmasının nedenleri nelerdir?

İlk dönem âlimlerinin dini anlayış ve yorumları

Hadisler konusundaki ihtilaf. Hadislerin sıhhat derecesi

Başka din mensuplarıyla karşılaşma ve İslam’ı bu dinlere karşı savunma

Karşılaşılan toplumsal sorunlar ve sorunları âlimlerin çözmek istemesi

Devlet yöneticiliği ve hilafetle ilgili tartışmalar.

Âlimler arasındaki metot ve ölçülerin farklı oluşları

Arapçaya tercümeler sonucunda ortaya çıkan yeni fikirler

Kur’an’daki muhkem ve muteşabihat ayetlerin yorumlanması

Arapça ve dil kurallarından kaynaklanan ayrılık

Örf ve adetlerin bölgelere göre farklı olması

Sahabelerin çeşitli yerlere dağılmaları ve talebe yetiştirmeleri

İnsani Farklılıklar: Mezheplerin doğuşunda âlimlerin ve farklı coğrafyadaki insanların farklılıkları, eğitimleri, anlayış kabiliyetleri, hırsları, uzmanlaşmaları (kimi fıkıhta, kimi hadiste ve kimi de nahivde uzman olmuş kendi uzmanlıklarına göre olaya yaklaşmışlardır), geçmiş birikim ve tecrübeleri gibi kişisel nedenlerde etkili olmuştur. Her insan ve grup kendi bakış açısına, anlayışına, bilgisine göre olayları, hadisleri ve ayetleri yorumlamıştır.