Şah-mat

Satranç, 64 siyah ve beyaz alan üzerinde 32 figürle oynanan bir strateji oyunu. Ama aynı zamanda bir sanat. Sabit bir alan üzerinde sınırsız ihtimaller söz konusu. Bir hamle yaparken, karşınızdakinin muhtemel hamlelerini hesaba katmak zorundasınız. Müthiş bir zihinsel geçit.
İcadı, yöneticilik sanatını öğrenme/öğretme amacına dayanıyor. Kralların, ulema ve hukemanın tecrübe kazandığı bir alan. Hindistan menşeli olan satranç, önce Persler, sonra Araplar arasında yaygınlaşıyor ve Endülüs yoluyla Avrupa’ya yayılıyor. Hz. Ömer döneminde, İslam toplumunda hayli yaygınlık kazandığını biliyoruz. Kumara dönüşmediği ve önemli işlerin önüne geçmediği sürece, zihni kuvvetlendirdiği, mizacı geliştirip, sosyalleşme imkânı sağladığı için tavsiye dahi ediliyor Müslümanlar arasında. Nitekim Evliya Çelebi, Osmanlı şehirlerinin bazılarında, camilerde cemaatin satranç oynadığını yazıyor.
Satrancın usul ve adabını anlatan eserler dahi yazılıyor. Üst düzey görevlilerde aranan nitelikler arasında satranç ustalığı da bulunuyor.
Endülüs Emevileri kanalıyla Avrupa’ya taşınan satranç, İslam kültürünün parçası sayıldığı için kilise tarafından önce itirazla karşılanıyor. Sonra birtakım değişikliklere uğrayarak yaygınlaşıyor. Vezir yerine kraliçe, fil yerine papaz, at yerine şövalyeye yer veriliyor.
Modern dönemlerde satrançla ilgili en güzel edebi eser, belki de Stefan Zweig’ın Satranç adlı uzun öyküsü. İki farklı beynin stratejik mücadelesini edebi bir dille anlatan Zweig, tek kişinin satrancını da, muhteşem bir betimleme ile tarif ediyor ve insanın kendine karşı oyunu olarak tanımlıyor;