İctihad, istişare ve siyaset

Bütün zamanlarda ve mekanlarda insanlara yol gösterecek, hayat rehberi olacak bir dinin kitabı (vahyi) zamanlar ve mekanlar bakımından da detaylara inerek kapsayıcı olma yolunu tutsaydı anlama ve uygulama bakımından insanlar çıkmaza düşer, ne yapacaklarını bilemez hale gelirlerdi. Kitabın “kuru ve yaş her şeyi ihtiva etmesi” ancak az sayıda detay, daha çok da çerçeve ve genel ilkeleri içermesi olarak anlaşılmak gerekir.

İlgili kaynaklarda “olaylar ve meseleler çok, doğrudan meselelere cevap teşkil eden naslar ise az ve sayılı olduğu için ilâhî iradenin keşfedilmesi ve uygulanarak kulluğun gerçekleştirilmesi ictihadı zaruri kılmaktadır” denir. İctihad nasları anlama ve yorumlama, kıyas, fayda-zarar durumunu değerlendirme (mesalih) ve Şâriin makadını gerçekleştirme (mekasıd)… şekillerinde gerçekleşir.
Geçmiş müctehidlerin ictihadda ittifak ettikleri (icma) az, edemedikleri daha çok olmuştur. İttifak edilemeyen hususlarda, büyük müctehidlerin yaşadıkları zamanlarda taassub değil, hoşgörü, tevazu, saygı, takdir ve farklı görüşlere meşruiyet tanıma durumu hakim olmuştur.