Gazzâlî, tekfir ve mezhepler

Gazzâlî’nin Faysalu’t-Tefrika isimli kitabını notlar ekleyerek yayınlayan Mahmud Bego bazı ara başlıklar da koymuştu. Bunlardan biri de “Hakikat her bir mezhepte dolaşır” şeklinde idi. İşte bu başlık altında Gazzâlî şu önemli açıklamalarda bulunuyor:

Hasetçilerin etkisinde kalmayan, taklidin kör etmediği, gerçeği öğrenme arzusu ve tefekkürün tahrik ettiği sen! Zihnini işgal eden ve seni huzursuz kılan bu durumdan kurtulmak istiyorsan önce muhatabından küfrün (dinden çıkmanın) tanımını yapmasını iste. Eğer küfür, “Eş’ârî veya Mu’tezilî veya Hanbelî ve diğer mezheplere muhalefet etmektir” diyorsa, o, geri zekâlıdır, taklidin zincirine vurulmuştur, körlerden daha kördür; onu iknaya uğraşıp boşa vaktini harcama.

Muhtemelen muhatabın Eş’ârî mezhebine bağlıdır ve “Bu mezhebe küçük- büyük bir meselede uymayan kimse açıkça küfre düşmüş olur” demektedir.

Ona sor:

Hak ve hakikatin yalnızca Eş’ârî mezhebinde bulunduğunun kendine göre delili nedir ki, bu sözü ile mesela Bakıllânî gibi bir âlimi tekfir etmiş oluyor! Çünkü Bakıllânî ‘bekâ’ sıfatında Eş’ârî’ye muhlaif bir görüşe sahiptir. Ona göre ‘bekâ’ sıfatı, zât üzerine zâid (zâtına ek) bir sıfat değildir. Bu durumda Bakıllânî Eş’ârî’ye muhalif olunca küfre düşüyor da ona muhalif olunca Eş’ârî niçin küfre düşmüyor! Hakikat daima niçin birine değil de diğerine ait oluyor!

O önce geldiği için derse, ondan (Eş’ârî’den) önce de Mutezile ve başkaları var.