Cemâleddin-i Efgânî, Afganistan’da doğdu. On sene Kabil’de
kaldı, felsefe kitapları okudu.
Sual: Osmanlının son dönemlerinde isminden sıkça bahsedilen, dinde
büyük reformcu diye övülen Cemâleddin-i Efgânî de mason mu idi?
Cevap: Cemâleddin-i Efgânî, Afganistan’da doğdu. On sene Kabil’de
kaldı, felsefe kitapları okudu. Bir aralık, Ruslara Afganistan
hakkında casusluk yapıp, Ruslardan çok para aldı. Daha sonra
Mısır’a gitti, mason oldu. Mason olan Ali Paşa, bunu İstanbul’a
getirdi, vazife verdi. O zaman, İstanbul dârülfünûn, üniversite
rektörü bulunan ve Sadrazam Reşid Paşa tarafından Paris’te
yetiştirilmiş olan mason Hasan Tahsin tarafından konferanslar
verdirildi. Fakat, ulu orta konuşunca, o zamanın Şeyhülislamı olan
büyük âlim Hasan Fehmi Efendi tarafından kâfir olduğuna fetva
verildi. Hasan Fehmi Efendi, zamanın derin âlimlerinden ve Osmanlı
devletinin 110. Şeyhülislamı idi. Müderris yani üniversite din
bilgileri profesörü oldu, çok talebe yetiştirdi, çeşitli
vazifelerde yükseldikten sonra, Şeyhülislam oldu. İşte bu âlim,
ağır basarak, Cemâleddin rezil oldu. Ali Paşa, bunu İstanbul’dan
çıkarmaya mecbur kaldı. Mısırlı Edib İshak’ın, Eddürer adındaki
kitabında, Cemâleddin’in Mısır’da mason locası başkanı olduğu
yazılıdır. Mısırlılara ihtilal fikirleri aşıladı. Şöhretini
arttırmak için, Arâbî Paşa vakıasını hazırlayanlarla birlikte
İngilizlere karşı göründü. Mısır Müftüsü Muhammed Abduh ile dost
oldu. Reformist düşüncelerini ona aşıladı. Muhammed Abduh bir
yazısında;