CUMARTESİ YAZILARI Tarım devriminin neden başka bir coğrafyada değil de Mezopotamya’da, sanayi devriminin neden Batı Avrupa’da başladığını izah edebilecek tarihi verilere ve teorik modellere sahibiz. Ancak gerek tarım devriminin gerekse sanayi devriminin ilk ortaya çıktığı yerlerden öbür coğrafyalara yayılma hızını neyin belirlediğini tam olarak bilmiyoruz. Yani, 300 bin yıldır avcı ve toplayıcı olarak hayatlarını idame ettiren atalarımızın bundan yaklaşık 10 bin yıl önce toprağa bağlanıp bitki ve hayvan yetiştirmeye başlamalarındaki saikler her yerde aynı mıydı? Bu sorunun kesin cevabını bildiğimizi pek iddia edemeyiz. Buna mukabil, tarım devriminden 10 bin yıl sonra sanayi devriminin getirdiği yeni üretim modellerinin ve buna bağlı olarak şekillenen modern ekonomik sistemin Batı Avrupa’dan dünyanın geri kalanına yayılmasındaki başlıca dinamikleri ise nispeten daha iyi bildiğimizi söyleyebiliriz. Ama yine de “neden bazı toplumlar söz konusu gelişmelere başka bazı toplumlardan daha kolay adapte olabildi” sorusunun çok net bir cevabı yok. Çeşitli teoriler, yani açıklama modelleri var bu konuda. Kimi coğrafyanın ve farklı iklim şartlarının etkisine, kimi de kültürel alışkanlıklara bağlıyor sonucu… *** Takriben 10 bin yıl önce Bereketli Hilal’de yepyeni bir hayat tarzı olarak ortaya çıkmış olan çiftçiliği sözgelimi Anadolu’nun batısındaki nehir vadilerinde yaşayan insanlarla mesela İran’ın doğusundaki steplerde yaşayan insanların aynı hızla benimsemedikleri kolaylıkla söylenebilir. Ama benzer iklim ve coğrafya şartlarına sahip insan topluluklarının söz konusu devrimsel yenilikleri birbirleriyle eşzamanlı olarak kabul ettikleri söylenebilir mi? Eldeki bulgular bu konuda doğrusal bir ilişkinin olmadığını gösteriyor. Bir ortak akış var ama eşzamanlı bir gelişme yok. Keza İlk Çağ’da Çin Medeniyetinin Doğu Asya’da ve Pasifik havzasında, Orta Çağ’da İslam Medeniyetinin Avrupa ve Yakın Doğuda başlattığı etkileşim de farklı değildi.