Cemâleddin-i Efgânî mason idi

Cemâleddin-i Efgânî, Afganistan’da doğdu. On sene Kabil’de kaldı, felsefe kitapları okudu.

Sual: Osmanlının son dönemlerinde isminden sıkça bahsedilen, dinde büyük reformcu diye övülen Cemâleddin-i Efgânî de mason mu idi?
Cevap: Cemâleddin-i Efgânî, Afganistan’da doğdu. On sene Kabil’de kaldı, felsefe kitapları okudu. Bir aralık, Ruslara Afganistan hakkında casusluk yapıp, Ruslardan çok para aldı. Daha sonra Mısır’a gitti, mason oldu. Mason olan Ali Paşa, bunu İstanbul’a getirdi, vazife verdi. O zaman, İstanbul dârülfünûn, üniversite rektörü bulunan ve Sadrazam Reşid Paşa tarafından Paris’te yetiştirilmiş olan mason Hasan Tahsin tarafından konferanslar verdirildi. Fakat, ulu orta konuşunca, o zamanın Şeyhülislamı olan büyük âlim Hasan Fehmi Efendi tarafından kâfir olduğuna fetva verildi. Hasan Fehmi Efendi, zamanın derin âlimlerinden ve Osmanlı devletinin 110. Şeyhülislamı idi. Müderris yani üniversite din bilgileri profesörü oldu, çok talebe yetiştirdi, çeşitli vazifelerde yükseldikten sonra, Şeyhülislam oldu. İşte bu âlim, ağır basarak, Cemâleddin rezil oldu. Ali Paşa, bunu İstanbul’dan çıkarmaya mecbur kaldı. Mısırlı Edib İshak’ın, Eddürer adındaki kitabında, Cemâleddin’in Mısır’da mason locası başkanı olduğu yazılıdır. Mısırlılara ihtilal fikirleri aşıladı. Şöhretini arttırmak için, Arâbî Paşa vakıasını hazırlayanlarla birlikte İngilizlere karşı göründü. Mısır Müftüsü Muhammed Abduh ile dost oldu. Reformist düşüncelerini ona aşıladı. Muhammed Abduh bir yazısında;