Gazali’ye yapılan eleştiriye cevap

SORU: Yaşar Nuri, Gazali’yi eleştiriyor ve aklı durdurduğunu İslam dünyasının geri kalmasına sebep oluğunu söylüyor...
İbrahim Halil Er: İslam dünyasının bilimde geri kalması ve akılcılığı kabul etmemesinin suçu genellikle hep Gazali’ye atılır. Fakat bu düşünce araştırmadan kabul edilmiş bir düşüncedir. Bunu söyleyenler Gazali’nin akıl yürütmelerini ve felsefe ile ilgili düşüncelerini anlamamış kişilerdir. Gazali aklı yok saymamıştır. O, felsefenin bazı düşüncelerini eleştirmiştir. Bu konuda filozofların tutarsızlığı diye kitap yazmıştır. Kaldı ki felsefe, eleştirerek ilerler. Başkalarını eleştirirken de aklı ve muhakemeyi kullanırız. Daha sonraki âlimlerden İbni Rüşd ise Gazali’ye cevap vermiş ve onun filozofların tutarsızlığı kitabına karşı tutarsızlığın tutarsızlığı adıyla bir kitap yazmıştır. Ben ikisini karşılaştırmalı okudum. Gerçekten de dehşet bir beyin fırtınası...

SORU: Biraz daha açıklayabilir misin İbrahim Hocam. Bu konuda en uzman sensin. Yaygın kanaat vahyin akıldan üstün olduğu görüşünün Gazali’ye dayandığıdır. Tabi vahiy dediğim şeyin içinde her türlü yalan ve uydurma hadisler ve tefsir yorumları da var...
İbrahim Halil Er: Tasavvufçular aklı inkar etmemişlerdir. Burada insanlar nüansları anlamıyor. Onlar, aklın her şeyi kavrayamayacağını özellikle uhrevi ve öbür hayatla ilgili konularda aciz kalacağını söylerken, dini hayatta aklı tamamen dışlayın demiyorlar. Hatta İslam’da mükellef olmanın şartı akıllı olmaktır. Akıllı olmayan kişiden kalem yani sorumluluk kalkmıştır. Kur’an insan aklına hitap eder. Onu ikna etmeye çalışır. Buradaki reddiye, bilemediğimiz konularda nakli kabul etmektir. Kabul ederken araştırmayacağımız anlamına gelmez fakat sonunda her şeyi bilemeyeceğimizin kabulüdür.

SORU: En büyük bilinmeyen Cennet’tir. Sen bir adamı komşunu, arkadaşını ya da falan kişiyi öldürürsen cennete gidersin diye kolayca ikna edebiliyorsan bir yerde yanlış bir şey var demektir. Ya da peşime takıl seni cennete götüreyim deyip insanları istediğin gibi kullanır istediğin yola sokarsan... Yani bilinmezde aklı geri planda tutmak hiç bir zaman iyi bir şey değil, kanaatimce.

İbrahim Halil Er: Akıl ve naklin önceliği konusu Gazali’nin başlattığı bir tartışma değildir. Hatta Gazali felsefeyi eleştirirken bile felsefe yapmıştır el-munakkizu mineddelale (yani yanlışlıktan uyanma) kitabı felsefi terminoloji, kıyas ve delillerle doludur. Medreselerde mantık dersi (isagoci) okunmadan icazet alınmaz. İslam âlimlerinin kabul etmediği felsefe dehriyyun (yani materyalist) din düşmanı felsefe ve görüşlerdir. İslam âlimleri yüzyıllarca materyalistlerle, ateistlerle mücadele etmişler, dolayısıyla onların karşı çıktığı bu felsefedir. Yoksa aklı, tartışmayı ve düşünceyi yok saymaları kendilerini yok sayma anlamına gelir.